Na Cyfrowej Ekonomii opisywaliśmy już historię kryzysów gospodarczych i historię inflacji. Do powyższych serii jeszcze wrócimy wzbogacając ją o liczne ciekawostki, oraz opisując mniej odległą historię. Tymczasem  zapraszamy do śledzenia nowej serii artykułów w której skupimy się na historii pieniądza. Historia ta jest ściśle powiązana z opisywanymi przez nas kryzysami ekonomicznymi i polityką inflacyjną na przestrzeni wieków. Celem wprowadzenia przypomnę niektóre informacje ze wspomnianych serii artykułów. 

Kryzysy

Kryzys gospodarczy jest gwałtownym zmniejszeniem się aktywności gospodarczej. Kryzysy w gospodarce występują cyklicznie, co zauważał już K. Marks, który krytykował kapitalizm, uważając go za system z góry skazany na kryzysy. Jednak kompleksową teorię cykli ekonomicznych stworzył Austriak Joseph Schumpeter (1883-1950), który jak zauważa dr hab. Krzysztof Piech:

„Uwzględnił rolę wynalazków. Jego zdaniem, czynnikiem powodującym ekspansję gospodarczą w długim okresie są innowacje; wraz ze starzeniem się technologii, wyczerpaniu ulega wzrost gospodarczy, który następował w oparciu o nie, co prowadzi do stagnacji gospodarczej. W przeciwieństwie do poglądów Marksa, traktującego depresje gospodarcze jako dowód na sprzeczności kapitalizmu, Schumpeter uważał je za neutralne (lub nawet korzystne), gdyż stanową integralny składnik procesu wzrostowego”[1].

Z perspektywy libertariańskiej, noblista MiltonFriedman obwinił działania Rezerwy Federalnej za skalę Wielkiego Kryzysu. Każdy kryzys tworzy jednak pole do rozwoju i adopcji nowych rozwiązań, często innowacyjnych.

Niepodważalnym faktem jest, że każdy kryzys niesie  ze sobą zmiany. Pierwsze kryzysy i związane z nimi zmiany dotyczyły klimatu. We wczesnym paleozoiku rośliny przypominały budową gąbki. Panowały idealne warunki życiowe dla roślin, z racji na duże ilości wody i dwutlenku węgla w atmosferze nie musiały one konkurować o  zasoby, co doprowadziło do ekspansji na ląd i eksplozji flory w dewonie. Niepohamowany rozwój doprowadził do spadku poziomu dwutlenku węgla w atmosferze. Szansę na przetrwanie  miały te rośliny, które w najbardziej optymalny sposób zaadaptowały się do nowych warunków. Urszula Zajączkowska opisuje zmiany anatomiczne roślin: „tak powstał osobisty system ukrytych strumieni, rzeki w naczyniach, zapory w korzeniu. To wszystko z głodu”.

Tak więc kryzys stanowi element cyklu. Na jeden cykl składają się cztery fale/fazy:

1. ożywienia, 
2. rozkwitu,
3. kryzysu,
4. depresji.

Podobnie jak u roślin, kryzysy kształtowały rozwój ludzkiej  cywilizacji. K. Marks zauważał te podobieństwa krytykując kapitalizm:

„podobnie jak ciała  niebieskie, raz wprawione w pewien określony ruch, stale go już powtarzają, tak samo  produkcja społeczna, raz wprawiona w ruch, stale przechodzi przez kolejne rozszerzenia i  kurczenia. Skutki stają się z kolei przyczynami, a zmienne fazy całego tego procesu, który stale  odtwarza swe własne warunki, stają się periodyczne”[2]. 

W związku z tym pierwsze kryzysy dotyczące cywilizacji związane były z klimatem i  zjawiskami pogodowymi takimi jak susza, nie zaś wymianą walutową. W apokalipsie św. Jana  Głód związany z suszą jest jednym z czterech jeźdźców apokalipsy, obok Zarazy, Wojny i  Śmierci55.

Gospodarki cywilizacji starożytnego Egiptu, czy Mezopotamii opierały się w głównej mierze na rolnictwie, a co za tym idzie były powiązane z wylewami rzek takich jak Nil, Eufrat czy Tygrys. Susza i związany z nią głód nie zawsze były spowodowane czynnikami pogodowymi, mogła mieć na nie wpływ działalność człowieka, w tym złe zarządzanie systemami kanałów.

Wymiana barterowa

S. H. Verstappen w publikacji Trzydzieści sześć strategii starożytnych Chin opisuje problemy z jakimi zmagały się Chiny dynastii Zhou panującej od 1045 do 256 roku p.n.e.:

„mało kto przejmował się prawem, sprawy oficjalne posuwały się do przodu dzięki pieniądzom, procesy sądowe rozstrzygano za pomocą łapówek, a chaotyczne rządy szkodziły ludziom. Od czasu do czasu takie działania sprowadzały widmo suszy lub ulew skutkujących powodziami, a do tego rosła liczba najeźdźców i złodziei. […] Korupcja i powolny rozpad były oznaką zbliżającego się końca — niedługo później cesarz Wu z Północnego Chou wykorzystał sytuację, by zaatakować i zniszczyć królestwo Północnego Ch’i”[3].

Verstappen wspomina również o biblijnych jeźdźcach apokalipsy:

„na koniec każdej cywilizacji wpływ mają trzy czynniki: głód, zaraza i wojna. Jeżeli w jakimś miejscu pojwią się dwa z tych elementów, wkrótce dołączy do nich trzeci. Starożytne powiedzenie mówi, że kiedy tygrys jest chory lub ranny, w pobliżu gromadzą się szakale”.

Wynalazek rolnictwa i zmiana stylu życia z wędrownego na osiadły odegrały kluczową  rolę w tworzeniu rozwiniętych struktur społecznych i gospodarczych. Początkowo, w czasach  prehistorycznych, społeczności wymieniały wszelkie towary i produkty w ramach barteru, W.  Ridgeway opisuje to w następujący sposób:

„człowiek posiadający owce zamienia je na woły  z człowiekiem, który posiada woły, właściciel zboża wymienia swój towar na jakieś narzędzie  lub ozdobę z metalu z właścicielem tego ostatniego.”[4].

Wykorzystywane przez Fenicjan  metale takie jak brąz, miedź i żelazo, a także metale szlachetne takie jak złoto i srebro były  traktowane jako środek wymiany w transakcji barterowej:

„pewne elementy typowe dla  prymitywnej waluty można dostrzec w systemie wzajemnych glifów, w tym sensie, że pewne  metalowe przedmioty w postaci kubków, statywów lub kotłów mogą mieć wartość przed  pieniężną jako środek wymiany, gromadzenia lub wyrażania wartości”[5], które z czasem  ewoluowały w bardziej wygodną w handlu formę.

Tego typu kruszec nie był powszechnie  rozpoznawalny jako waluta, Ridgeway zauważa, że: „nie miały nawet uznanej pieczęci ani  gwarancji rządowej co do próby metalu”. W rzeczywistości forma pieniądza wykorzystywana  przez Fenicjan mogła zostać przejęta od starszych cywilizacji: „wcześni Fenicjanie,  mieszkający na terenach dzisiejszej Syrii i Libanu, byli uważani za twórców cennej formy  pieniędzy półokrągłych (ang. penannular), które prawdopodobnie skopiowali od starożytnych  Egipcjan.”[6].

Egipcjanie jednak nie są uważani za twórców pieniędzy, za ich twórców  najczęściej uważa się Sumerów: „Sumerowie wynaleźli pieniądze, gdyż uległ załamaniu ich  dotychczasowy system organizacji życia”[7]. W Starożytnej Grecji natomiast: „początkowo  posługiwano się pieniądzem niemonetarnym (owcami, kozami, wołami), zaś kruszców (złota,  srebra, oraz elektronu będącego naturalnym stopem złota i srebra) początkowo używano w  postaci sztabek”[8]. 

Pieniądz stał się z czasem uniwersalnym środkiem komunikacji, oraz nośnikiem  wartości. D. Cohen w książce W niewoli wzrostu zauważa, że pieniądz pozwala magazynować  bogactwo, podobnie jak pismo pozwala magazynować wiedzę, co więcej: „tak samo jednak jak  pismo, robi coś jeszcze. Tworzy nowy język, będący zresztą źródłem podobnych nieporozumień”[9].

Dług

Pisane umowy kredytowe były jednym w pierwszych zastosowań pisma  między innymi w Chinach i Mezopotamii: „każda epoka i kultura prawna miały swój sposób  na utrwalanie długu. Sumerowie sporządzali skrypty dłużne na glinianych tabliczkach.  Powstanie długu w prawie rzymskim (w ramach węzła obligacyjnego sponsio) wiązało się ze  słowną uroczystą wymianą pytań i odpowiedzi stron transakcji z użyciem słowa spondeo”[10]. 

Zasady pożyczania pieniędzy zostały spisane przez króla Hammurabiego w jednym z  najstarszych kodeksów na świecie, mezopotamski zbiór praw powstał w pierwszej połowie  XVIII wieku p.n.e.: „kodeks ten posługuje się m.in. takimi pojęciami jak ‘bubullum’ czyli  ‘oprocentowana pożyczka, dług z odsetkami’, czy ‘sibtum’ czyli ‘zysk, odsetki’”.  

Przyczyn pierwszych w historii kredytów zaciąganych przez państwa w imieniu  społeczeństwa można doszukiwać się w kryzysach klimatycznych oraz potrzebie finansowania  wojen. Możliwość zadłużania się państw doprowadziła do pierwszych kryzysów zadłużenia. W  IV w. p.n.e., nastąpił kryzys zadłużenia w Starożytnej Grecji, który doprowadził do bankructwa  państwa: „państwa-miasta z Ateńskiego Związku Morskiego nie były w stanie spłacić swych  długów wobec świątyni w Delos”.  

Upadek starożytnego Rzymu jest idealnym przykładem, w jaki sposób zadłużenie,  psucie waluty i inflacja mogą doprowadzić do upadku imperium i zmiany ładu światowego. Do tego jednak wrócimy w kolejnym artykule. 

_________________

[1] K. Piech, Cykl koniunkturalny i kryzysy gospodarcze – przegląd keynesowskich i współczesnych teorii ekonomicznych, opublikowany w: Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów / Szkoła Główna Handlowa, numer: z. 26, 2002 r., s. 99.

[2] K. Marks, Kapitał, Warszawa 1951, t. I, s. 683 – 684.

[3] H. Verstappen, Trzydzieści sześć strategii starożytnych Chin, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2013.

[4] W. Ridgeway, The Origin of Metallic Currency and Weight Standards, Wydawnictwo Cambridge University  Press, Cambridge 1982, s. 10.

[5] M. E. Aubet, The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade, Wydawnictwo Cambridge  University Press, Cambridge 2001, s.227.  

[6] N. M. Noël, Currencies and Cultures: The Impact of Culture on Economic Policies and the Foundations of  Money, Wydawnictwo Cambridge Scholars Publishing, Cambridge 2006. 

[7] C. Skinner, Cyfrowi ludzie. Nasza czwarta rewolucja, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2018, s. 20-21. 62 M. Morawiec, Austriacka Szkoła Ekonomii. Jak może pomóc wyjaśnić stagnację gospodarki Japonii,  Wydawnictwo PWN, Warszawa 2017, s. 210.

[8] M. Morawiec, Austriacka Szkoła Ekonomii. Jak może pomóc wyjaśnić stagnację gospodarki Japonii,  Wydawnictwo PWN, Warszawa 2017, s. 210.

[9] D. Cohen, W niewoli wzrostu, Wydawnictwo Nieoczywiste, Piaseczno 2016, s. 42. 

[10] R. Adamus, Toksyczny dług XXI wieku, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2020, s. 4.